Čovek razgovora u vremenu netrpeljivih
Gojko Božović
Ta vrsta beskrajne i lucidne erudicije i mudre tolerancije kao da više ne postoje u našem društvu. Andrej Mitrović pokazuje kako je istorijsko pamćenje nezamislivo bez dela kulture.
Beograd, 28. avgust 2013.
Svako ko je to hteo mogao je da mnogo nauči od profesora Andreja Mitrovića (1937-2013) i iz njegovih knjiga. Ta vrsta beskrajne i lucidne erudicije i mudre tolerancije kao da više ne postoje u našem društvu.
Govoreći o vremenu ugrožene humanosti, profesor Mitrović postavlja osnovno pitanje svoje studije O božjoj državi i zlom spasenju: „Hoće li se u novu istorijsku epohu ući sa osnovnim čovečnim dostignućima ili bez njih?“ Ali to nije samo pitanje koje odjekuje ovom knjigom, to je možda osnovno pitanje koje je ovaj čovek tihog i promišljenog glasa postavljao u svojim knjigama i u razgovorima sa savremenicima iz kojih se moglo naučiti skoro koliko i iz njegovih knjiga. Danas, kada su razgovori iščezli i kao žanr i kao dobar običaj, dijaloška otvorenost profesora Mitrovića, taj njegov stalni poziv na dijalog jeste još jedno od njegovih velikih zaveštanja.
Četiri velika toka određuju istoriografski opus Andreja Mitrovića. Jedno je njegova slika evropske istorije XX veka izložena u knjigama kakve su Vreme netrpeljivih (1974). Drugo je slika srpske istorije XIX i XX veka predstavljena u njenom širem, evropskom kontekstu u knjigama Prodor na Balkan, Srbija u planovima Austrougarske i Nemačke 1908-1918. (1981), Srbija u Prvom svetskom ratu (1984; dopunjeno izdanje 2004), Ustaničke borbe u Srbiji 1915-1918. (1987) ili Strane banke u Srbiji 1878-1914. (2004). Treći tok Mitrovićevih interesovanja obeležava njegovo postojano ispitivanje istorije kao nauke i izazova s kojima se ona suočava u modernom vremenu: Raspravljanja sa Klio (1991), Ćudljiva muza (1992) i Propitivanje Klio (1996). To nisu samo rasprave o metodologiji i teoriji istorije već promišljanje o istoriji kao sastavnom činiocu svakodnevice i o potrebi da se razume istorija kako bi se osmislio sam život. Četvrti tok, po mnogim svojim osobinama najređi, možemo ga pratiti u knjigama u kojima se istorija iščitava iz umetničkih dela najviše snage. U knjigama Istorijsko u Čarobnom bregu (1977), Angažovano i lepo (1983), O božjoj državi i zlom spasenju (2007) i Kultura i istorija (2008) književnost, slikarstvo ili film postaju prvorazredni istorijski izvori na osnovu kojih Andrej Mitrović ispituje neka od najuzbudljivijih pitanja srpske i evropske istorije XX veka.
Takav je, recimo, esej „Milan Rakić: Na Kapitolu“. Neprevaziđen po jezičkoj snazi i stilu kojima je ispisan, ovaj esej polazi od slavne Rakićeve pesme da bi, odjednom, kao u kakvoj magijskoj interpretativnoj radnji, oživela i Rakićeva biografija, i Rim iz Rakićevih poslaničkih vremena, i nastanak italijanske verzije fašizma. Sve su to prepoznate okolnosti koje su stvorile „uslove da u Rakiću ponovo progovori već zamukli pesnik“ izgovarajući jezivo saznanje da je „sve klonulo, svako biće, svaka zgrada“.
Poznat kao istoričar vremena netrpeljivih, Andrej Mitrović je dao izuzetan doprinos razumevanju odnosa između kulture i istorije, umetnosti i ideologije, angažovanog i lepog, istorije i svakodnevice, istorijske stvarnosti i istorijskih predstava. Njegove knjige pokazuju da se vrlo često epohe netrpeljivosti najsnažnije raskrivaju velikim umetničkim predstavama nastalim u doba istorijskih lomova. Tim pitanjima u celini su posvećene dve njegove knjige objavljene u izdanju Arhipelaga: O božjoj državi i zlom spasenju i Kultura i istorija.
Pokazujući kako se evropska istorija u razdoblju svetskih ratova prelama u umetnosti toga vremena, Andrej Mitrović pokazuje kako je istorijsko pamćenje nezamislivo bez dela kulture. A čitav njegov život i delo pokazuju gospodstvenost i istrajnost, lucidnost i posvećenost. I volju da se smisao pronađe i odbrani uprkos svakoj netrpeljivosti.