Ukrajinska trauma

Serhi Jekelčik

Kakva je uloga rata u oblikovanju Ukrajine XX veka?

6. marta 2014.

U ukrajinskoj istoriji iskustvo Prvog svetskog rata, iako značajno i traumatično samo po sebi, obično se nalazi u senci rasprava o događajima koji su usledili i u neku ruku bili istovremeni – posebno pojavi Ukrajinske narodne republike. Nošeni sopstvenim narativom o izgradnji nacije, moderni ukrajinski istoričari obično zaborave da je ovaj politički entitet zadobio punu nezavisnost u januaru 1918. godine upravo da bi se nalazio među potpisnicima mirovnog ugovora u Brest-Litovsku kojim je okončan rat na Istočnom frontu. Uloga rata u oblikovanju Ukrajine XX veka postaje još značajnija ukoliko se uz to uvrste predstava o masovnoj mobilizaciji u ime nacije i predstava etniciteta kao oznake lojalnosti – a koje su se u ovom regionu pojavile za vreme Prvog svetskog rata. U tom smislu, pogrešno je nemirne godine između 1917. i 1920. podvesti pod „Ukrajinsku revoluciju”, kao što je uobičajeno kod domaćih i zapadnih istoričara koji se bave istorijom Ukrajine. Veliki rat je učesnicima bezbroj konflikata, velikih i malih, koji su odvijali na teritoriji Ukrajine dao njihove političke ciljeve, obuku, kulturu nasilja i novi moćni rečnik nacionalizma. Rat je takođe doveo do urušavanja ruske i habsburške imperije, omogućivši, prvi put u istoriji, kratkotrajno ujedinjenje zapadne i istočne Ukrajine.
Međutim, haotični događaji između 1917. i 1920. najbolje se razumeju ne kao borba ujedinjenog ukrajinskog naroda za nezavisnost već kao gama složenih ideoloških konflikata i lokalnog nasilja koji su oslobođeni urušavanjem starih dinastičkih imperija. U isto vreme nacionalistički pokret i socijalistička revolucija, građanski rat u Ukrajini nije označavao očiglednu borbu između socijalista i nacionalista – često su to bili isti ljudi – već je podrazumevao konfuznu borbu između ukrajinskih patriota različitih vrsta, kao i između različitih varijeteta lokalnih konzervativaca i socijalista koji su se pridružili snagama ruske Crvene ili Bele armije, ukrajinskim republikanskim ili monarhističkihm trupama ili družinama lokalnih gospodara rata. Ako ništa drugo, ukrajinski slučaj pomaže problematizaciji naših predstava „revolucionarnog”, „kontrarevolucionarnog” i „etničkog” nasilja putem demonstriranja zajedničke kulture nasilja koju su delile sve strane i čiji su počinioci bili isti vojnici koji su iznova mobilisani u različite armije u zavisnosti od toga koja je u tom trenutku tuda prolazila.
Da bismo bili sigurni, ukrajinski građanski rat delio je iste karakteristike sa ostalim primerima paravojnog nasilja koji su se razvijali u osvit Velikog rata. Bivša ruska Ukrajina je predstavljala izrazitu „graničnu zonu“, gde efikasne državne institucije nisu postojale od pada ruskog samodržavlja u februaru 1917. do konačne pobede boljševika krajem 1920. godine. Urušavanje građanskog poretka u ukrajinskim oblastima bilo je blisko povezano s dezintegracijom ruske vojske u kasno leto i jesen 1917, kada su trupe koje su se povlačile zajedno s masama dezertera surovo postupale s lokalnim stanovništvom. Kao i u drugim evropskim zemljama, razočarani veterani su svojim kućama, pored oružja, doneli i frustracije, prvenstveno zbog velike oskudice ali i zbog aktuelnih političkih problema. Kao i drugde, njihova frustracija je bila politička kultura poraza, frustracija istovremeno višeslojna – doživljeni poraz ruske armije u Velikom ratu, neispunjena obećanja demokratske revolucije i niz neuspeha ukrajinskih vlasti tokom konflikta 1918–1920. Kao i drugde, jezgro pripadnika paravojnih organizacija činili su mladi ratni isluženici koji su se teško prilagođavali civilnom životu.
Međutim, pokazalo se da su specifičnosti ukrajinskog slučaja bile važnije za njegov krajnji ishod nego odlike koje je delio s nemačkim slučajem. Na primer, ukrajinski paramilitaristi su obično bili organizovani u jedinice seljačke milicije ili u bande koje su operisale u seoskoj sredini, pri čemu ni jedne ni druge nisu imale jasan politički program. Struktura onovremenog seoskog društva među pripadnicima paravojnih jedinica prenosila se u istaknutost starijih muškaraca i u prihvatanje žena, iako je većina gerilskih vođa bila iz redova bivših mlađih carskih oficira. Seljačka osnova ukrajinskog paravojnog pokreta takođe je značila nedostatak snažnog nacionalnog okvira zato što su pripadnici pokreta radije operisali u svojim selima ili u njihovoj blizini. Njih je mogla da mobiliše bilo koja vojska koja je prolazila tuda i oni su se obično pridruživali toj vojsci kao kompaktna jedinica da bi, kada ta vojska odmakne malo dalje, kao kompaktna jedinica iz nje i dezertirali. To objašnjava neverovatne oscilacije u brojnom stanju, vidljive iz izvora – od gotovo 600.000 vojnika ruske armije koji su izrazili lojalnost Ukrajinskoj narodnoj republici do 8.000 njih koji su bili smatrani za efikasnu borbenu silu, ili 50.000 vojnika koji su smatrani za snažnu vojsku. Seljaci su mogli da popune redove bilo koje vojske, ali nije bilo verovatno da će tu i ostati.
Tako se ni ukrajinski slučaj, sa izuzetkom ukrajinsko-poljskog sukoba u bivšoj austrijskoj oblasti Galiciji, ne uklapa lako u niz „etničkih“ konflikata u istočnoj i jugoistočnoj Evropi. U većem delu ruske Ukrajine osećanje narodnosti je ostalo fluidno, a nacionalističke organizacije slabe. Seljaci su u kulturu građanskog rata uneli tradicionalno nepoverenje prema strancima i spremnost da opljačkaju one koji su se jasno manifestovali kao „drugi“ (pre svega Jevreje i Menonite), a njihova osećanja su se na poseban način prelamala kroz prizmu modernih ideologija (Jevreji su tobože podržavali boljševike, a Menoniti su bili bogati eksploatatori). Ipak su na kraju „Crveni“ pobedili u građanskom ratu umirivši ukrajinsko seljaštvo obećanjima koja su se odnosila na ono što je njih najviše interesovalo – zemlju.
Prvi svetski rat nije doveo samo do urušavanja višenacionalnih imperija, što je ukrajinskim patriotama pružilo priliku da izgrade sopstvenu državu, već su zaraćena carstva međusobno izvršili pripremu budućeg evropskog poretka tako što su promovisali nacionalnu solidarnost kao sredstvo za uništavanje protivnika. Oba carstva, rusko i habsburško, pokušavala su da se međusobno podriju razmetanjem predstavom o autonomnoj i ujedinjenoj posleratnoj Poljskoj, pri čemu se imperijalnim birokratama nije javilo da će buduća Poljska biti nezavisna država, a ne deo njihovih imperija. Ukrajinski slučaj je bio složeniji. Carska vlada je želela da posedne austrijski deo Ukrajine na osnovu etničkih kriterijuma, ali kao „rusku” nacionalnu teritoriju, dok su Centralne sile želele marionetsku Ukrajinu izdvojenu iz Ruskog carstva, ali bez austrijskog dela Ukrajine. Ono što su obe strane u ovom konfliktu postigle bilo je, prema rečima Marka fon Hagena, „militarizacija nacionalnih problema obe imperije” uopšte, a na primeru Ukrajine naročito. Pripadnost naciji postala je oruđe mobilizacije, a predstava da su seljaci sa obe strane rusko-austrijske granice pripadali istoj naciji, bilo da je ona bila određena kao ukrajinska ili kao „malo pleme unutar ruskog naroda”, postala je zajednička valuta. Ovo su bile ideološke osnove moderne Ukrajine.
Habsburzi su otišli malo dalje u odnosu na Romanove tako što su početkom rata, dozvolili osnivanje ukrajinske nacionalne vojne jedinice Ukrajinskih Sičevih strelaca, jačine nekih 2.500 ljudi. Međutim, ratna sreća je u početku bila na ruskoj strani. Do početka septembra 1914. ruska vojska je zauzela dve glavne oblasti austrijskog dela Ukrajine, istočnu Galiciju i Bukovinu, i kontrolisala je veći deo ovih oblasti do leta 1915. godine. Ruske carske vlasti nisu imale jasan plan za pripajanje ovih oblasti carevini, ali je carski guverner, nacionalistički motivisan, grof Georgije Bobrinski smesta ugasio ukrajinska štampana glasila, raspustio kulturna udruženja i radne zadruge, istovremeno pokušavajući da u školama kao nastavni jezik ukrajinski zameni ruskim. Istovremeno, Austrougarska je težila da iskoristi potencijale ukrajinskog nacionalizma protiv ruske carevine kada je dozvolila grupi socijalista-emigranata iz ruskog dela Ukrajine, Savezu za oslobođenje Ukrajine, da među ruskim vojnim zarobljenicima ukrajinske nacionalnosti propagira ideju nezavisne države. Uz zvaničnu austrijsku podršku, ova grupa je započela izdavački poduhvat u Beču i odatle slala emisare.
Rat je doveo do stravičnih razaranja, ljudskih gubitaka i proterivanja stanovništva u austrijskoj Ukrajini, posebno u Galiciji i Bukovini, gde se dogodila većina borbi na Istočnom frontu. Ogromni ratni napor uzrokovao je obimne administrativne i ekonomske neuspehe u Rusiji i Austrougarskoj. Dok se društveni i etnički imperijalni poredak raspadao, u obe države je raslo opšteprisutno nezadovoljstvo prema centralnim vlastima. Sa nacionalnostima kao novom središtu narodne lojalnosti u graničnim zemljama, doba višenacionalnih dinastičkih imperija ubrzano se primicalo kraju.
Kolaps carstva u Rusiji, međutim, počeo je upravo u prestonici, gde je Volinjski puk, sastavljen većinom od Ukrajinaca, bio prvi koji je stao na stranu masa koje su protestvovale u februaru 1917. Kao i drugde u bivšem carstvu, u Ukrajini su se pojavile dve uporedne strukture moći: sovjeti radničkih i vojničkih predstavnika i komesari Privremene vlade. U prvim danima revolucije još dinamičnijim se pokazao i treći učesnik, koordinaciono telo ukrajinskih aktivista poznato i kao Centralna Rada koja je ustanovljena u Kijevu u martu 1917. godine. U početku formirana kao samopostavljena grupa ukrajinskih javnih ličnosti, Rada je ubrzo došla pod dominaciju Ukrajinske socijal-revolucionarne partije i Ukrajinske socijaldemokratske radničke partije. Njihove vođe nisu bili desničarski nacionalisti opsednuti čistotom svoje nacije, već levičari koji su samo tražili teritorijalnu autonomiju u okviru federalne ruske republike.
Tokom burnih prolećnih dana 1917, međutim, činilo se da je nacionalni program bio najbolje političko sredstvo u koje je moglo da se svrsta veliki broj društvenih zahteva za koje su ukrajinski aktivisti verovali da imaju sposbnost da „probude” mase. Zaista, neko vreme činilo se da je nacionalistička patriotska poruka naišla na odgovor ispunjen entuzijazmom. Oko 100.000 ljudi 1. aprila 1917. godine marširalo je kroz Kijev pod plavo-žutim ukrajinskim zastavama zahtevajući autonomiju za Ukrajinu. Treba imati u vidu da je Centralna Rada možda privukla mase kombinacijom nacionalističko-patriotskih poruka sa sloganima o agrarnoj reformi i opštem miru.
Ovaj faktor objašnjava zašto je takozvana „ukrajinizacija” jedinica unutar ruske vojske naišla na tako srdačan prijem kod vojnika. Od samog početka, u proleće 1917, ovaj proces je vođen inicijativom odozdo pre nego odozgo. Centralna Rada nije planirala da izgradi ukrajinsku vojsku. Naprotiv, njeni vođi delili su tadašnje socijalističke stavove o regularnim oružanim snagama kao oruđu društvenog i nacionalnog ugnjetavanja; oni su verovali da će dobrovoljna narodna milicija zameniti i vojsku i policiju. Ipak, sledeći primer Poljaka, koji su u sastavu ruske vojske imali sopstvenu diviziju, i koji su u proleće 1917. dobili dozvolu da formiraju nove jedinice, vojnici drugih nacionalnosti počeli su da zahtevaju premeštaj u jedinice sopstvenog etničkog sastava, što je bio proces koji je zahtevao reorganizaciju i duži boravak jedinica i vojnika u pozadini, pa čak i njihovo povlačenje sa fronta. U martu 1917. godine u Kijevu je formiran Prvi kozački puk Bogdan Hmeljenicki i to bez dozvole vrhovne ruske komande ili Centralne Rade. Inicijativa nekoliko nacionalističko-patriotsko orijentisanih oficira odjeknula je sa odobravanjem među vojnicima lokalnih rezervnih jedinica koji su se bojali mogućnosti da budu poslati u rovove. Centralna Rada je shvatila prednosti boravka „ukrajinske” vojne jedinice u gradu i podržala je vojničku inicijativu. Do maja je ruska vrhovna komanda konačno priznala prvi ukrajinski puk, ali pod uslovom da smesta bude upućen na front. Na kraju, samo je jedna jedinica ovog „puka”, koji u punom sastavu nikada nije imao više od 3.000 bajoneta, uz zvuke fanfara upućena na jugozapadni front, gde se ubrzo raspala. Ipak, tako se dogodio presedan.
Kako bi ojačala legitimitet i pridobila podršku javnosti, Centralna Rada je organizovala niz kongresa u Kijevu u proleće i leto 1917, s kojih su izabrani predstavnici koji će ući u Radu: Nacionalni kongres, Vojni kongres, Seljački kongres i Radnički kongres. U maju se 1.000 delegata koji su predstavljali otprilike milion vojnika Ukrajinaca u sastavu ruske armije (od oko procenjenih 3,5 miliona Ukrajinaca, što je činilo oko 40% sastava ruske vojske 1917) okupilo se u Kijevu na Prvom ukrajinskom vojnom kongresu. Upetljana u borbi za moć s ruskom Privremenom vladom, Centralna Rada je dozvolila donošenje rezolucije o masovnoj „ukrajinizaciji” vojnih jedinica u ruskoj vojsci i osnivanje Ukrajinskog opšteg vojnog komiteta (UOVK) – začetka ministarstva rata, na čelu sa Simonom Petljurom, ukrajinskim socijaldemokratom i računovođom po zanimanju, iako je kongres potvrdio postojeću socijalističku liniju u vezi sa eventualnom zamenom vojske „narodnom milicijom”.
Do leta 1917. neovlašćena ukrajinizacija vojnih jedinica postala je široko rasprostranjena. Prva jedinica koje se proglasila „Ukrajinskom” bio je 38. korpus, stacioniran u Voliniji i koji je u sastavu imao većinu Ukrajinaca, verovatno do 80%.
Ruska vrhovna komanda je konačno krajem jula prihvatila „ukrajinizaciju“ kao jedno od poslednjih sredstava da spreči jedinice da masovno dezertiraju i da osigura priliv novih vojnih obveznika iz Ukrajine. Novi glavnokomandujući, general Lavr Kornilov, potpisao je naređenje kojim je dozvolio „ukrajinizaciju“ 10 divizija, mada s obzirom na sve veći haos i dezerterstvo jedini uspešan primer među njima je primer 34. (ili 1. ukrajinskog) korpusa pod komandom generala Pavla Skoropadskog, ruskog aristokrate čije ukrajinsko kozačko poreklo seže duboko u prošlost. Jedan razlog leži u činjenici da su divizije 34. korpusa bile povučene sa fronta radi reorganizovanja i potom stacionirane u Ukrajini; „ukrajinizacija“ nije delovala u jedinicama na prvoj liniji fronta, bilo zbog opiranja njihovih zapovednika ili visokog stepena dezertiranja, tako da su preostali vojnici koji su bili voljni da nastave da se bore često bili prekomandovani u 34. korpus koji je ubrzo narastao na 40.000. Nasuprot tome, „ukrajinizacija“ rezervnih jedinica u pozadini fronta pokazala se kao veoma uspešna, pri čemu je do jeseni 1917. u nekih 130 jedinica bilo svrstano 120.000 vojnika. Drugi statistički podaci govore da je ukupan broj vojnika u ukrajinizovanim jedinicama iznosio najmanje 637.000.
Ipak, ne treba previše očekivati od jednog miliona ukrajinskih vojnika koje je na vojnom kongresu predstaljalo hiljadu delegata, ili od stotina hiljada istih u formalno „ukrajinizovanim” jedinicama.
Počev od proleća 1917. vojnici ruske armije igrali su važnu ulogu u ukrajinskoj politici. Regularne jedinice koje su bile u glavnom gradu podržavale su Privremenu vladu, dok su se ostale rezervne ili frontovske jedinice kolebale između boljševika i ukrajinskih vlasti – od kojih su prvi nudili radikalniji socijalni program, a drugi znatno realniju mogućnost za povratak kući. Istovremeno je blizina linije fronta značila da su hiljade, često naoružanih, dezertera u svakodnevni život ukrajinskih gradova i sela uneli kulturu nasilja i pravo jačeg.
Rastući haos i bezakonitost u ruralnoj sredini doveli su do razvitka snažnog samoodbrambenog seljačkog pokreta koji je uzeo istorijsko ime – kozaci. Poslednji ostaci kozačke države i teritorijalne pukovske organizacije nestali su u Ukrajini početkom XIX veka, ali je sećanje na kozake bilo živo u narodnim legendama, delom zato što je za potčinjene i siromašne seljake, kao i za rodoljubive pisce, ono služilo kao mit o nekadašnjoj slobodi i blagostanju. (Željeni status kozaka zaista je pružao lične slobode od XV do kraja XVIII veka.) Tokom Krimskog rata, 1855. godine, mase kmetova u kijevskoj oblasti proglasile su se „kozacima” u nadi da će im vlada dozvoliti službu u vojsci i time im pokloniti slobodu. Stoga nije iznenađujuće što se dobrovoljačka milicija koja se spontano pojavljivala u ukrajinskoj seoskoj sredini tokom 1917. nazvala Slobodnim kozacima.
Ukoliko događaji u ruskom delu Ukrajine deluju podjednako haotično i zbunjujuće za njihove savremenike kao i za kasnije istraživače, revolucionarni događaji u austrijskom delu Ukrajine izgledaju kao jasna borba protiv jasno definisanog nacionalnog neprijatelja. Nakon kolapsa Austrougarskog carstva u novembru 1918. dve nove države su polagale pravo na istočnu Galiciju: obnovljena Poljska i novoproglašena Zapadnoukrajinska narodna republika. U početku, grupa mladih ukrajinskih oficira iz redova austrijske vojske lako je preuzela vlast u glavnom gradu oblasti – Lavovu, ali su usledile ulične borbe s lokalnim Poljacima, a krajem meseca ustanak Poljaka primorao je Ukrajince da napuste svoju novu prestonicu. Sukob dve nove države potom se razvio u pravi Ukrajinsko-poljski rat, u kome su zaraćene strane bile jasno razdvojene duž etničkih granica – nasuprot relativnoj nevažnosti nacionalne pripadnosti i fluidnosti ljudstva u ruskom delu Ukrajine.
Takođe za razliku od istoka, Zapadnoukrajinskoj narodnoj republici koristila je duga tradicija ukrajinskog učešća u političkom i zajedničkom životu Austrougarske. Nova država je uspela da uspostavi efikasan administrativni aparat i sačuva građanski poredak na teritorijama koje je kontrolisala. U Galiciji nije došlo do spontane seljačke pobune, a ukrajinsko-jevrejski odnosi su ostali relativno prijateljski tokom postojanja republike. Međutim, ono što se očigledno nije dogodilo bilo je dugo sanjano ponovno ujedinjenje dve Ukrajine. Svečano proglašeno u Kijevu 22. januara 1919, ono nikada nije sprovedeno. Umereni zapadnoukrajinski političari nisu mogli da pronađu zajednički jezik sa socijalistima sa istoka i svaka strana je bila upetljana u sopstveni građanski rat s dosta različitim ciljevima i neprijateljima. Dok su zapadni Ukrajinci bili usredsređeni na borbu protiv Poljske, dotle je za istočne Poljska izgledala kao prirodan saveznik protiv njihovih neprijatelja – boljševika i Belih Rusa. Slično tome, Galicijcima nije smetalo da stupe u savez s Belim Rusima protiv Poljske. Međutim, kao što su obe strane uskoro otkrile, sprijateljiti se s međusobnim neprijateljima nije bio najbolji recept za pobedu.
Prešavši u istočnu Ukrajinu, dobro organizovani i nacionalistički orijentisani Galicijci postali su još jedna od malih vojski koje su lutale tom zemljom i neprestano menjale stranu za koju se bore. Međutim, poslednja reč nije pripadala njima, čak ne ni moćnim ruskim armijama – Beloj i Crvenoj – koje su se međusobno borile na ukrajinskoj teritoriji (pri čemu je svaka u svojim redovima imala znatan broj etničkih Ukrajinaca), već ukrajinskom seljaštvu na terenu.
Pogromi nad Jevrejima, koji su uzeli više od 30.000 života, možda predstavljaju najtragičniju posledicu haosa u Ukrajini od 1917. do 1920, posebno tokom 1919. godine. Sve strane sukobljene u građanskom ratu vršile su pogrome: „Beli“, trupe Direktorijuma, nezavisni atamani, kao i Crvena armija. Sa izuzetkom pojedinih ideološki motivisanih pogroma koje su sprovele snage „Belih“, antijevrejsko nasilje su obično vršile pijane rulje antisemitskih pljačkaša protiv naređenja vlasti.
Kultura poraza, zarazni nacionalizam i spremnost da se upotrebi sila naglašavaju generičku sličnost sa ostalim desničarskim paravojnim organizacijama u međuratnoj Evropi.

Prevod: Dmitar Tasić

Odlomak iz knjige Roberta Gervrata i Džona Horna Rat u miru. Paravojno nasilje u Evropi posle Prvog svetskog rata 1918-1923, Arhipelag, 2013.